Najstarsze świadectwa mówiące o zainteresowaniu się przez pierwszych chrześcijan postacią Najświętszej Marii Panny pochodzą z II i III wieku. Kościół zachodni wyrażał swoje zainteresowanie kultem Maryi w literaturze, sztuce i liturgii. Do najbardziej znanych pisarzy wczesnochrześcijańskich, którzy pisali o Maryi, można zaliczyć m.in.: Tertuliana, św. Hilarego z Poitiers, św. Zenona z Werony, św. Ambrożego, św. Augustyna i św. Grzegorza Wielkiego. Ich pisma wywarły niemały wpływ na kształtowanie się liturgii.
Jedno z najstarszych świadectw w odniesieniu do Maryi możemy znaleźć w Tradycji Apostolskiej zawierającej tekst najstarszej używanej w Rzymie modlitwie eucharystycznej zwanej „Anaforą św. Hipolita”, w której Maryja dwukrotnie jest wspominana jako Matka Zbawiciela, dzięki której stał się On człowiekiem. Warto wspomnieć, że wydarzeniem bardzo istotnym dla rozwoju kultu maryjnego w Kościele zachodnim był sobór efeski i jego dogmatyczna uchwała dotycząca prawdy o Bożym macierzyństwie Maryi. Dla upamiętnienia tego wydarzenia papież Sykstus III poświęcił bazylikę wzniesioną w Rzymie na Wzgórzu Eskwilińskim. Bazylika ta otrzymała z czasem tytuł „Matki Bożej Większej”. Jest to tym samym najstarsza bazylika na świecie poświęcona Maryi.
Święta i wspomnienia maryjne w liturgii
Najstarszym świętem ku czci Maryi obchodzonym w Rzymie już w VI w. było święto Świętej Bożej Rodzicielki Maryi obchodzone 1 stycznia. Związane było ono z oktawą Bożego Narodzenia i miało w sposób szczególny uczcić dziewicze macierzyństwo Maryi. Większość świąt poświęconych Najświętszej Marii Pannie Kościół zachodni przejął od Kościołów wschodnich, a zwłaszcza z liturgii bizantyjskiej. Do tych świąt można zaliczyć m.in. wymienione poniżej.
Święto spotkania, obchodzone 2 lutego – w Kościele zachodnim jest to święto Ofiarowania Pańskiego, w Polsce zwane potocznie świętem Matki Bożej Gromnicznej.
Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie, obchodzone 25 marca – w tym dniu Kościół wspomina tajemnice wcielenia słowa, które stało się ciałem. Uroczystość Zwiastowania zaczął pierwszy wprowadzać Kościół wschodni już od V wieku. Na Zachodzie przyjęło się to święto od czasów papieża św. Grzegorza Wielkiego.
Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, obchodzone 15 sierpnia – w tym dniu Kościół wspomina tajemnice wzięcia Maryi z ciałem i dusza do nieba, co zostało potwierdzone przez ogłoszenie przez papieża Piusa XII dogmatu o wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny. W tradycji ludowej święto 15 sierpnia jest dziękczynieniem za zebrane plony. Tego dnia przynosi się do kościoła do poświęcenia bukiety złożone ze zbóż, warzyw, owoców, kwiatów i ziół. Wokół święta powstało w kulturze polskiej wiele zwyczajów związanych z poświęconymi w ten dzień wiankami uplecionymi ze świeżych ziół, które miały zabezpieczać przed wieloma chorobami.
Niepokalane Poczęcie, obchodzone 8 grudnia – w Kościele katolickim niepokalane poczęcie Najświętszej Maryi Panny liturgicznie czczone było w XV w. 8 grudnia 1854 r. Pius IX ogłosił dogmat o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny.
Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny, obchodzone 31 maja – święto to upamiętnia nawiedzenie św. Elżbiety przez Maryję, która dowiedziawszy się od anioła, że dla Boga nie ma rzeczy niemożliwych, czym prędzej wyruszyła z Nazaretu do mieszkającej w Ain Karim kuzynki. Przed 1969 r. obchodzono je 2 lipca, dlatego też ludowa nazwa tego święta to Matki Bożej Jagodnej. Papież Paweł VI przesunął obchody tego święta na 31 maja.
Narodzenie Najświętszej Marii Panny, obchodzone 8 września – w Polsce wydarzenie to świętowano jako święto Matki Boskiej Siewnej. Przynoszono do kościoła ziarno przeznaczone na jesienny zasiew, a kapłan je święcił. Dopiero wtedy można było przystąpić do jesiennego siewu.
Ponadto przyjął się zwyczaj traktowania soboty jako dnia szczególnie poświęconego Maryi. Miało to podkreślić wiarę, z którą Maryja oczekiwała na poranek zmartwychwstania. Zwyczaj ten szybko się rozpowszechnił i przetrwał aż do dnia dzisiejszego. Od XIX w. wśród wszystkich sobót szczególne miejsce zaczęły zajmować pierwsze soboty miesiąca związane z objawieniami Matki Bożej w Fatimie i kultem Niepokalanego Serca Maryi. Początek tego nabożeństwa ku czci serca Maryi związany jest z poświęceniem całego świata Niepokalanemu Sercu Maryi przez papieża Piusa XII w 1942 roku.
Obecność Maryi w celebracji Eucharystii i liturgii godzin
W sprawowanej Eucharystii Maryja jest szczególnie czczona jako Ta, z której Jezus przyjął ludzkie ciało. Eucharystia nie jest niczym innym jak ciałem Pańskim. Maryja jest Tą, która przynosiła i nadal przynosi Jezusa Eucharystycznego. W piękny sposób wyraża to średniowieczny hymn eucharystyczny: Ave Verum Corpus Natym De Maria Virgine… pochodzący z przełomu XIII i XIV wieku. W czasie mszy świętej Maryja po raz pierwszy wspominana jest przy „spowiedzi powszechnej”, gdy wierni przyzywają Jej wstawiennictwa, prosząc Boga o odpuszczenie grzechów. Następnie Maryja jest wspominana w symbolu nicejsko-konstantynopolitańskim, gdzie przypominana jest prawda o Bożym macierzyństwie Matki Bożej. Ponadto Maryja pojawia się we wszystkich modlitwach eucharystycznych. Szczególnie wspominana jest w pierwszej modlitwie eucharystycznej (kanon rzymski), w której podkreślono fakt dziewictwa i macierzyństwa Maryi. Olbrzymie bogactwo tekstów maryjnych można znaleźć w częściach zmiennych mszy świętej w przypadku uroczystości, świąt czy wspomnień maryjnych. Taki przykład możemy znaleźć choćby w prefacjach o Najświętszej Marii Pannie, gdzie wychwalane jest Boże macierzyństwo Maryi i jej aktywny udział w życiu Kościoła pielgrzymującego. Bogactwo tych tekstów zostało poszerzone w 1986 r., kiedy wydano specjalny mszał zawierający 64 formularzy mszy świętej o Najświętszej Marii Pannie. Maryja jest tu ukazywana jako wzór do naśladowania, jako Ta, która wstawia się do Boga za ludem, wypraszając mu szczególne łaski. Wszystkie te wspomnienia są kierowane bezpośrednio do Boga. W liturgii godzin (brewiarz) znajdziemy teksty typowo maryjne. Od początków kształtowania się liturgii godzin obecny jest kantyk maryjny zwany Magnificat. Ten kantyk na wzór liturgii starojerozolimskiej został obdarowany poetyckimi antyfonami. Drugą codzienną modlitwą maryjną odmawianą w ramach Liturgii Godzin są maryjne antyfony końcowe, które powstały na przełomie XI/XII wieku. W XIII w. antyfony te przyjęły się jako zakończenie wszystkich godzin kanonicznych. Do antyfon tych można zaliczyć m.in.: „Matko Odkupiciela”, „Witaj, niebios Królowo”, „Królowo nieba”, „Witaj, Królowo, Matko Miłosierdzia” czy też starożytna antyfona „Pod Twoją obronę”. Obecnie na zakończenie ostatniej godziny brewiarzowej (komplety) odmawia się jedną z wymienionych antyfon. Posoborowa reforma liturgiczna zezwala również na poświęcenie Maryi każdej soboty poprzez odprawianie przypisanego do tego odpowiedniego officium: „Wspomnienie NMP w sobotę”.
Niektóre pozaliturgiczne formy kultu Najświętszej Marii Panny
W Kościele Katolickim istnieje wiele pozaliturgicznych form kultu Matki Bożej. Formy te są popularne i najczęściej sprawowane w naszych kościołach. W większości przypadków modlitwy te wywodzą się z modlitw liturgicznych. Zostały ułożone, by mogły być odmawiane przez prostych wiernych, którzy często nie potrafili czytać. Papież Paweł VI wskazał w adhortacji apostolskiej Marialis Custos, że taki kult miał charakter teocentryczny i chrystiocentryczny, gdzie Bóg i Chrystus znajdowali się w centrum pobożności ludowej. Do takich modlitw można zaliczyć wymienione poniżej.
„Anioł Pański” to modlitwa odmawiana trzy razy w ciągu dnia przy głosie dzwonu. W ten sposób wspomina się tajemnice wcielenia Syna Bożego. Modlitwa ta składa się z trzech wezwań biblijnych. Po każdym wezwaniu odmawia się Pozdrowienie Anielskie. Całość modlitwy kończy modlitwa za wszystkich wiernych zmarłych. Na początku XIV w. przyjął się zwyczaj odmawiania kilku „Zdrowaś Maryjo” o poranku. Zwyczaj odmawiania tej modlitwy w południe przyjął się podczas pontyfikatu papieża Kaliksta III. Obecną formę modlitwy zatwierdził papież Pius V w XVI wieku. Powszechny charakter odmawiania tej modlitwy w ciągu roku nastąpił za pontyfikatu Benedykta XIV. Dzisiaj odmawiana jest publicznie w każdą niedzielę przez papieża, który kieruje do zgromadzonych na placu św. Piotra słowa pozdrowienia.
„Litania loretańska” pochodząca z V w. jako modlitwa wstawiennicza była odmawiana w sanktuarium maryjnym w Loreto. Litania rozpoczynała się inwokacją zaczerpniętą z litanii ku czci świętych, następnie Maryja była wzywana jako Matka, Nauczycielka, Dziewica, Królowa. Wezwania te mały charakter symboliczny o pochodzeniu biblijnym. „Litania loretańska” została zatwierdzona przez władze kościelne w XVI w., a w XVII w. odmawianie jej wprowadzono w całym Kościele łacińskim. Przez lata dodawano nowe wezwania do litanii. W Polsce istniała żywa tradycja gromadzenia się wiernych wokół przydrożnych kapliczek w celu śpiewania litanii, zwanej potocznie majówką.
Pieśni maryjne – istnieje olbrzymia liczba pieśni o tematyce maryjnej, w dużej mierze o charakterze ludowym. Już od kilku wieków pieśni te są śpiewane podczas licznych nabożeństw maryjnych czy też w trakcie sprawowania liturgii eucharystycznej. Podczas liturgii przedsoborowej wierni śpiewali różne pieśni w czasie sprawowanych przez kapłana czynności liturgicznych. Po reformie soborowej liturgia przewiduje pięć momentów, podczas których dozwolone jest śpiewanie pieśni. W praktyce pieśni maryjne cieszą się dużym upodobaniem wśród wiernych. Niekiedy pieśni te łączą się z wydarzeniami historycznymi.
Jak widać Maryja w liturgii rzymskiej jest ukazywana jako Ta, której miejsce w historii zbawienia jest wyjątkowe. Dzięki posłuszeństwu Słowu Bożemu wypełniła Ona doskonale Boży plan zbawienia ludzi. W liturgii chrześcijanin spotyka się ze swoją Matką, aby była dla niego wzorem i umocnieniem w pielgrzymce przez codzienne życie. Wzywa Jej wstawiennictwa, by wspierała go w każdej sytuacji życiowej.
Bartłomiej Cipora
