Chrześcijanie zamieszkują tereny Ziemi Świętej już od blisko dwóch tysięcy lat. Wiara chrześcijańska rozwija się na tym niewielkim skrawku ziemi przez wieki, choć nasza wiedza dotycząca historii tamtejszych grup chrześcijan bywa niezwykle ograniczona. Wiele wiemy o chrześcijanach zamieszkujących chociażby Jerozolimę, ale czy znany jest nam któryś pochodzący lub związany z Gazą?
Gaza, jedno z najstarszych miast na świecie. W czasach bardzo antycznych była miejscem wymieszania wielu kultur. Działo się tak z powodu jej geograficznego położenia. Jeśli bowiem ktoś chciał dostać się z Egiptu do Cezarei lub do odległej Syrii, wybierał komunikacyjny szlak przebiegający nad wschodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego. Szlak ten, zwany Via Maris, oblegany był nie tylko przez karawany kupców, lecz także przez wojskowe kontyngenty – egipskie, babilońskie lub asyryjskie. Jeszcze na 400 lat przed narodzinami Jezusa o wpływy w Gazie walczyli Persowie, przodkowie dzisiejszych ludów irańskich, z poddanymi faraona. Ale czy w tym kulturowym tumulcie mogła zaistnieć wiara? Czy możliwe było zasiać jej ziarno w tak trudnym i skomplikowanym miejscu? Tu, gdzie – jak relacjonował autor biblijnej Księgi Jozuego – swe domy mieli olbrzymi Anakici (Joz 11,22). Tu, gdzie swoje panowanie mocno zaznaczyli Filistyni, starożytni protoplaści dzisiejszych Palestyńczyków (Joz 13,2-3). W miejscu, w którym żywot swój dopełnił biblijny wojownik Samson (Sdz 16,29-30).
Maiouma – starożytny port Gazy
Jednym z interesujących miejsc w okolicach Gazy, które identyfikowane jest obecnie z miastem Rimal, było starożytne Maiumas. W czasach antycznych, myśląc o porcie Gazy, wskazywano właśnie na tę leżącą w niedalekiej odległości od palestyńskiego miasta osadę. Port ten znany był w szczególności z wysoce rozwiniętej wymiany bliskowschodnich przypraw. Tutaj też kończył się jeden ze słynniejszych szlaków handlowych, który swój początek miał gdzieś na południowych krańcach Półwyspu Arabskiego. W czasach panowania Machabeuszy, zacnego żydowskiego rodu, miasto to w wyniku wyzwoleńczych walk zostało przez nich przejęte. Zostało odbudowane dopiero przez Rzymian, a w czasach panowania cesarza Konstantyna uzyskało nową nazwę: Konstanteia – na cześć siostry cesarza (lub jego syna). Miasto przeżywało jeszcze proces przywrócenia kultu pogańskiego za panowania Juliana Apostaty, by później stać się już jednym z ważniejszych miejsc rozwoju chrześcijaństwa na terenach południowej Palestyny.
Maioumę zamieszkiwali chrześcijanie pochodzący głównie z Egiptu. Niewielkie zdziwienie może powodować fakt rozwoju chrześcijaństwa właśnie w tym miejscu. Biorąc pod uwagę dotychczasową historię Gazy i Maioumy, trudno powiązać chrześcijaństwo z tymi ośrodkami miejskimi.
W Nowym Testamencie Gaza wspominana jest zaledwie jeden raz, gdy Anioł Pański kieruje do Filipa nakaz od Boga. Filip ma udać się w ewangelizacyjną podróż drogą z Jerozolimy do Gazy, podczas której dojdzie wkrótce do nawrócenia sługi etiopskiej królowej, Kandaki (Dz 8,25-40). Według biblijnego przekazu Filip prawdopodobnie nigdy nie zaznał radości z oglądania starożytnej Gazy lub jej portu. Co więcej, pierwsi chrześcijańscy biskupi Gazy odnotowani są dopiero w połowie IV w. po Chrystusie. Skąd zatem takie nagłe zainteresowanie Gazą?
Filemon pierwszym biskupem Gazy?
Odpowiedź znajdujemy w tradycji Kościoła Wschodu chrześcijańskiego, a konkretnie w instytucji siedemdziesięciu uczniów. Wspomina o nich ewangelista Łukasz (Łk 10,1-12), kiedy przywołuje decyzję Jezusa o powołaniu siedemdziesięciu pobożnych mężczyzn, by ci głosili nadejście królestwa Bożego. Ewangelista nie wymienia jednak ich z imienia i do czasów Hipolita Rzymskiego byli dla historii anonimowi. Ten apologeta i jeden z ważniejszych pisarzy chrześcijańskiego antyku sporządził hipotetyczną listę mężczyzn, posłanych przez Jezusa, by głosili dobrą nowinę i wspierali Go w jego publicznej działalności.
Wśród tychże mężczyzn znalazł się adresat listów Apostoła Narodów, Pawła z Tarsu, biskup Gazy, Filemon. Co prawda, manuskrypt, o którego autorstwo posądza się wspomnianego już Hipolita jest prawdopodobnie znacznie późniejszy niż III w. po Chrystusie, tak jednak tradycja wzmiankowana jest jeszcze dwukrotnie. Przywoływał ją chociażby Doroteusz z Tyru, chrześcijański pisarz, który swoją listę skomponować miał we wczesnych latach IX w. po Chrystusie. Potwierdził on pogłoskę o tym, że Filemon, odbiorca nauk św. Pawła, był biskupem Gazy.
Prześladowania chrześcijan i chrześcijańskie
W okresie prześladowań Gaza miała być areną dla śmierci męczeńskiej wielu chrześcijan. Działalność rzymskich cesarzy przełomu III i IV w. po Chrystusie przyczyniła się do poszerzenia grona chrześcijańskich męczenników, także zamieszkujących tereny obecnej Strefy Gazy. Do najtragiczniejszych prześladowań miało dochodzić w latach 303–313, zapoczątkowanych przez cesarza Dioklecjana. Sytuacja ta w niedługim czasie odwróciła się diametralnie i już w początkach wieku V dochodziło na tym terenie do prześladowań, ale prowadzonych przez chrześcijan.
Do konfliktów pomiędzy „pogańskimi” a chrześcijańskimi mieszkańcami Gazy dochodziło także u początków epoki bizantyńskiej. Ta intensywna rywalizacja doprowadziła do wielu strat materialnych, a niechrześcijańscy mieszkańcy Gazy zostali włączeni w struktury tamtejszego Kościoła. Przyczynił się do tego cesarski edykt, a także zakrojona na szeroką skalę ewangeliczna działalność biskupa Gazy, św. Porfiriusza. Nie pozostawił on po sobie jednak żadnych pism, a wiadomości o tej postaci pochodzą z dzieła Vita Porphyrii, które dotarło jedynie za sprawą późniejszych wzmianek u pozostałych chrześcijańskich pisarzy.
Biskup Porfiriusz, już na początku swej pasterskiej działalności, miał posłać do Konstantynopola diakona Marka, by w jego imieniu prosił cesarza o wydanie edyktu zezwalającego na zamknięcie pogańskich świątyń. Miało to miejsce w niecałe sto lat później od zakończenia prześladowań chrześcijan. Pierwsze próby spełzły na niczym i potrzebna była kolejna ekspedycja, która uzyskała posłuch u cesarzowej Eudoksji.
Miała ona namówić swego męża, cesarza Arkadiusza, do wydania odpowiedniego edyktu, w ramach którego osiem pogańskich świątyń zostało zamkniętych lub całkowicie zburzonych. Kamienie pochodzące ze zburzonej świątyni greckiego boga, Zeusa, miały – według podań starożytnych – zostać ponownie użyte podczas budowy jednej z dróg w Gazie. Na miejscu tej pogańskiej świątyni, w kilka lat po wydaniu edyktu przez Arkadiusza, erygowano świątynię chrześcijańską, nazwaną na cześć cesarzowej Eduoksjaną.
Święty Kosmabiskupem Gazy
Litanię do Wszystkich Świętych mieliśmy okazję słyszeć już pewnie wielokrotnie, gdy podczas wspaniałych uroczystości kantor wyśpiewywał kolejne imiona mężczyzn i kobiet prawdziwie oddanych Bogu. Nie na darmo litania ta jest stałym elementem celebracji związanych ze święceniami kapłańskimi. W tej modlitwie wspomina się często dla nas tajemnicze imiona Kosmy i Damiana, arabskich bliźniaków, którzy oddali swe życie za wiarę. Imię pierwszego nosił późniejszy święty biskup Gazy.
Święty Kosma pojawia się niejednokrotnie z przydomkiem „Maiuma”, który sugeruje silne powiązania z portem starożytnej Gazy. Pseudonim ten pozwala nam odróżnić żyjących w odmiennych czasach i realiach świętych. Ów przydomek nie pojawia się też bez przyczyny, ponieważ Kosma w 743 roku zostaje powołany na biskupa tego miejsca. Urodzony w Jerozolimie, osierocony w bardzo młodym wieku, przyrodni brat wielkiego teologa, Jana Damasceńskiego, bronił Kościół przed ikonoklazmem.
Przez pewien czas przebywał w monasterze świętego Saby, ulokowanym pomiędzy dzisiejszymi wioskami Beit Sahour i Al-Ubeidiya. W trakcie sprawowania biskupiej posługi kształtował kolejne poetyckie dzieła, w których formował wspaniałą teologię. Skomponował kanony na czas celebracji, chociażby Niedzieli Palmowej. Tworzył utwory przepełnione pobożnością, a jeszcze dziś używane są one w Liturgii Godzin lub częściej w Kościele prawosławnym jako pieśni świąteczne.
Święci męczennicy z Gazy – módlcie się za nami!