Maryja w liturgii bizantyjskiej

Liturgia bizantyjska jest mocno związana z wystrojem świątyń przeznaczonych do sprawowania kultu w Obrządku wschodnim. Wyraża się to poprzez obecność we wspomnianych świątyniach ikonostasu, czyli ozdobnej, pokrytej ikonami ściany we wnętrzu cerkwi, która znajduje się między miejscem ołtarzowym a nawą przeznaczoną dla wiernych. W liturgii tej mocno bardzo wyraźny jest kult ikon. Akcentuje się w niej również dialogiczny układ sprawowanych nabożeństw.

Liturgia bizantyjska czerpie swoje źródło z tradycji jerozolimskiej, antiocheńskiej czy kapadockiej. Językiem liturgicznym w liturgii bizantyjskiej był początkowo język grecki. Od V w. wprowadzono także język gruziński, a od IX w. także język starocerkiewnosłowiański, który zawdzięczamy św. Cyrylowi i Metodemu. W XIII w. pojawia się również język arabski. Dzisiaj liturgia bizantyjska sprawowana jest w językach greckim, arabskim, starocerkiewnosłowiańskim, rumuńskim oraz polskim. Język używany w liturgii zależny jest od kraju. Warto zaznaczyć, że w kościele wschodnim używany jest kalendarz juliański, w którym wszystkie daty są opóźnione o 13 dni w stosunku do kalendarza gregoriańskiego.

Miasto Konstantynopol od początku swego istnienia jest ściśle związane z kultem Najświętszej Marii Panny. Według starożytnej tradycji nowa stolica Cesarstwa Rzymskiego w dniu ustanowienia została poświęcona Matce Bożej. Modlitwa zanoszona do Matki Bożej znajduje w liturgii bardziej znaczące miejsce niż modlitwa kierowana do świętych. Śmiało można powiedzieć, że liturgia bizantyjska jest najbardziej maryjna ze wszystkich liturgii. Wyraża się to choćby przez niezliczoną ilość świąt poświęconych Matce Bożej. Hymnografia maryjna zawiera dzieła o najwyższej wartości. Wzbogaca ona święta maryjne i występuje często podczas następujących po sobie dni roku liturgicznego. Hymny ku czci Maryi były stosowane we wszelkich oficjach, obrzędach czy nabożeństwach. Hymnografię można podzielić na trzy części: troparion, kontakion i kanony. Pierwszy z nich, troparion, jest pojedynczą krótką lub dłuższą strofą, która przyjmuje różne nazwy, np. apolitkion, ipakoi, katisma. Druga grupa to kontakiony, czyli długie utwory, które dzielą się na ikosy.

Najsłynniejszym kontakionem jest hymn „Akatyst”, znany również w obrządku łacińskim. „Akatyst” w liturgii bizantyjskiej wykonywany jest w piątą sobotę wielkiego postu i poświęcony w całości tajemnicy wcielenia. Ostatnia grupa hymnów znanych i praktykowanych w liturgii bizantyjskiej to kanony, czyli długie utwory poetyckie składające się z 9 od, z których każda z kolei składa się z kilku strof. Najbardziej znany jest „Paraklisis Bogarodzicy” wykonywany w ramach przygotowania się do święta wniebowzięcia Maryi, a więc od 1 do 14 sierpnia.

Maryja jest wspominana w celebracjach sakramentów czy sakramentaliów, dzięki czemu śmiało można powiedzieć, że jest obecna w znaczących momentach życia chrześcijańskiego. Rozwój pobożności maryjnej wyraża się bardzo mocno w święta maryjne. Wszelkie święta według Starego Testamentu stanowią aktualizację wydarzeń obecnych w historii zbawienia. Warto zaznaczyć, że święta te są szczególnie zakorzenione są w teologii Bożego macierzyństwa. Analiza teologiczna tych świąt znajduje swoje odzwierciedlenie w hymnografii. W sposób szczególny w hymnografii bizantyjskiej na jedno z pierwszych miejsc wyłania się tytuł Theotokos, który jest odnoszony do Maryi. Ten tytuł jest uznawany i rozwijany we wszystkich niezliczonych świętach zarówno bizantyjskich, jak i słowiańskich. Szczególny wyraz ten tytuł ma w odmawianych modlitwach.

Należy zaznaczyć, że tytuł Theotokos oznacza pośrednictwo Maryi u swojego syna Jezusa Chrystusa i w kościele bizantyjskim jest mocno wyakcentowany. Tytuł ten jest rozwinięty i pielęgnowany we wszystkich świętach wotywnych ku czci Maryi. Występuje w większości modlitw i hymnów kierowanych do Maryi. Należy zaznaczyć, że tytuł Theotokos oraz akcentowane pośrednictwo Maryi są związane z pośrednictwem Chrystusa. To pośrednictwo jest równe pośrednictwu kierowanemu przez świętych Pańskich. Nigdy jednak Maryja nie była uznawana czy nazywana współodkupicielką rodzaju ludzkiego. Maryja jest obecna w życiu ziemskiego Kościoła w sposób szczególny. Świadczą o tym nadzwyczajne wydarzenia związane z nadprzyrodzoną interwencją Maryi w różnych trudnych momentach życia. Z taką interwencją wiążą się różnego rodzaju święta czy specjalne wotywy.

W swoim wstawiennictwie Maryja występuje jako Matka Chrystusa, ale także jako Matka każdego z nas. W I połowie VIII w. powstała doktryną mówiąca o duchowym macierzyństwie Maryi. Skutkiem tego było nazwanie Maryi Matką wiernych czy Orędowniczką chrześcijan. Idea Theotokos w odniesieniu do wiernych jest starożytna i oparta na „Testamencie z Krzyża” opisanego przez św. Jana Ewangelistę. Należy podkreślić, że mówimy tu o duchowym wymiarze macierzyństwa Maryi wobec każdego z nas. Nie skupia się tylko na jednym czy dwóch obrządkach, ale dotyczy każdego obrządku na świecie. Dzięki temu świadectwo Theotokos ma mocny wydźwięk. Ponadto śmiało należy powiedzieć, że dziewictwo Maryi świadczy o boskim wymiarze tego macierzyństwa nie tylko w odniesieniu do Chrystusa, ale także do każdego człowieka.

W liturgii bizantyjskiej obchodzi się 12 najważniejszych świąt, z czego 5 poświęconych jest Maryi: Narodzenie, Wprowadzenie do świątyni, Zwiastowanie, Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny. Pozostałe święta ku czci Maryi to: Poczęcie Najświętszej Marii Panny (8 grudnia), wspomnienie Bożej Rodzicielki (26 grudnia), Pamiątka Przeniesienia Welonu Matki Bożej do sanktuarium Blacherne (2 lipca) oraz Pamiątka Przeniesienia Paska Matki Bożej do sanktuarium Chalkoprateia (31 sierpnia). Ponadto są jeszcze dwa święta, które swoje miejsce mają w cyku tzw. świąt ruchomych. Te święta ku czci Maryi są związane z miejscami o charakterze historycznym. Warto zaznaczyć, że w kościele bizantyjskim nie obchodzi się święta ku czci Matki Bożej Bolesnej, mimo że w Wielki Piątek podkreślona jest rola Matki Bolesnej trwającej pod krzyżem Jezusa. Ponadto w każdą środę wierni w sposób szczególny oddają cześć Maryi.

W liturgii bizantyjskiej zasadniczo istnieją dwa formularze: św. Bazylego i św. Jana Chryzostoma. Tutaj również Maryja odbiera szczególną cześć, choćby przez to że kapłan sprawujący liturgie eucharystyczną modli się przed ikonostasem właśnie do Matki Bożej. Najważniejsze teksty maryjne znajdują się w słowach modlitwy eucharystycznej, w której w sposób szczególny kapłan wspomina Maryję i wraz z całym ludem przyzywa Jej wstawiennictwa. Mówiąc o modlitwach skierowanych do Maryi, warto zaznaczyć, że są związane z obowiązującym w całym Kościele okresem liturgicznym.

Szczególne miejsce Maryja znajduje w obrzędzie i w modlitwach związanych z komunią świętą. Oprócz liturgii eucharystycznej nie można pominąć obecności Maryi w liturgii godzin, w której wiele miejsca zajmuje cześć oddawana Matce Pana. Najczęściej odmawianą modlitwą na cześć Maryi jest „Magnificat”, który jest odmawiany w ramach porannej modlitwy zwanej Jutrznią. Również w modlitwach wieczornych przyzywane jest wstawiennictwo Maryi. Warto zauważyć, że akcenty maryjne pojawiają się modlitwach kapłańskich na koniec każdej litanii, gdy odmawiana jest specjalna formuła zwana Tes Panagias, w wielu godzinach kanonicznych, w których występują krótkie wezwania ku czci Maryi. Mówiąc o liturgii, należy wspomnieć o anaforach kierowanych do Maryi. Anafora to nic innego jak modlitwa eucharystyczna odmawiana przez kapłana sprawującego najświętszą eucharystię. Do najstarszych anafor należy „Anafora św. Hipolita Rzymskiego”, w której mocno jest wyakcentowane macierzyństwo Maryi. Do anafory należy również modlitwa wstawiennicza za cały Kościół, która w kościele bizantyjskim z biegiem lat przechodziła rozmaite zmiany. Obecność Maryi w liturgii podkreśla w bardzo dobitny sposób jej rolę Theotokos.

Podsumowując – liturgia w Kościele bizantyjskim jest podstawowym źródłem, w którym wyraża się wiara i kult ludu Bożego. Najbardziej czczoną i rozpamiętywaną tajemnicą o charakterze mariologicznym jest dogmat Bożego macierzyństwa. Do tej tajemnicy w sposób szczególny odwołują się ikonografia oraz teksty liturgiczne. Ponadto Maryja jest uznawana jako Zawsze Dziewica oraz Cała Święta. W Kościele bizantyjskim Maryja jest przyzywana jako Pośredniczka i Orędowniczka każdego człowieka.

kl. Bartłomiej Cipora