„Duchowa stolica Polski”, „najważniejsze sanktuarium maryjne w kraju”,„miejsce, gdzie zawsze czuliśmy się wolni”, „Ołtarz i Konfesjonał Narodu”, „Dom Matki”, „Polska Kana” – wszystkie te doniosłe określenia streszczają posłannictwo Jasnej Góry, paulińskiego zespołu klasztornego w Częstochowie, gdzie od XIV w. odbiera cześć Najświętsza Maryja Panna, Królowa Polski.Na wapiennym wzgórzu nieopodal wsi Stara Częstochowa wznosił się w średniowieczu niewielki, drewniany kościół parafialny Najświętszej Maryi Panny. Dnia 22 VI 1382 r. książę Władysław Opolczyk ofiarował tę świątynię sprowadzonym z Budapesztu paulinom, czyli członkom Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika, założonego ok. 1215 r. na Węgrzech przez bł. Euzebiusza z Ostrzyhomia, a zatwierdzonego w 1308 r. jako wspólnota pustelniczo-czynna, żyjąca według reguły św. Augustyna. Paulini częstochowscy otrzymali w 1384 r. obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, który wkrótce otoczony został żywym kultem.
Wedle legendy dzieło namalował św. Łukasz Ewangelista na blacie stołu z jerozolimskiego domu Jezusa, Maryi i Józefa, a do Częstochowy dotarło ono przez Jerozolimę, Konstantynopol i Bełz. Obecnie przesuwa się jego powstanie na VII, XI lub XIII wiek. Najbardziej ostrożne z datowań wyznacza jego powstanie na XIV stulecie, przypisując je nieznanemu malarzowi włoskiemu lub węgierskiemu. Obraz powstał na zaprawie klejowo-kredowej, wykonany techniką temperową na płótnie przyklejonym do połączonych desek lipowych, a sposób przedstawienia postaci odpowiada typowi ikonograficznemu Hodegetria (Przewodniczka). Wizerunek wyróżnia ciemna barwa twarzy obu postaci (skutek sczernienia werniksu), dlatego do Jasnogórskiej Maryi przylgnęło określenie „Czarna Madonna”. Na policzku Bogarodzicy uwagę zwracają dwie szramy, które miały powstać podczas rabunkowego napadu husyckiego na klasztor w 1430 roku.
Znaczenie sanktuarium jasnogórskiego wzrosło wraz z obroną klasztoru podczas potopu szwedzkiego (18 XI–27 XII 1655). Około 250 obrońców z bohaterskim przeorem o. Augustynem Kordeckim stawiło czoła wielokrotnie większym oddziałom szwedzkim pod dowództwem Burcharda Müllera. Wstawiennictwu Matki Bożej przypisano pomyślne odparcie oblężenia, które wpłynęło na dalszy przebieg wojny, podnosząc morale Polaków i intensyfikując zbrojny opór wobec najeźdźcy. Wydarzenia te opisał Kordecki w dziele „Nowa Gigantomachia” (1657), a utrwalił w kulturze Sienkiewicz na kartach „Potopu”.
Aby podkreślić królewską godność Najświętszej Maryi Panny, obraz jasnogórski przyozdabiano wotywnymi koronami. Szczególne znaczenie miały diademy przekazywane przez władców: Władysława Jagiełłę (1430), Władysława IV Wazę (1642) i Eleonorę Wiśniowiecką (1671). Wraz z instytucjonalizacją procesu koronacyjnego (XVII/XVIII w.) rozpoczęto starania o papieską zgodę na oficjalny akt nałożenia koron. Dzięki poparciu nuncjusza apostolskiego Hieronima Grimaldiego, dekret zezwalający na koronację wydał papież Klemens XI, który ofiarował również szczerozłote diademy. Uroczystość, której przewodniczył bp Krzysztof Szembek, ordynariusz łacińskiej diecezji chełmskiej, zgromadziła 8 IX 1717 r. około dwustu tysięcy wiernych. Była to pierwsza papieska koronacja wizerunku maryjnego poza Półwyspem Apenińskim. Korony klementyńskie zdobiły obraz do 1909 r., kiedy to zostały skradzione. Nowe diademy przysłał papież św. Pius X, a włożył je uroczyście biskup Stanisław Zdzitowiecki 22 V 1910 roku.
Rozszerzający się kult częstochowskiego obrazu sprawił, że wykonywano liczne jego kopie, które trafiały do kościołów, kaplic, kapliczek i domów na terenie całej Rzeczypospolitej, a od XIX w. wraz z polskimi emigrantami docierały w różne strony świata. W myśl uchwały synodu krakowskiego o malarstwie sakralnym (1621) jasnogórskiemu obrazowi nadano szczególny status, stawiając go za ikonograficzny wzór dla nowo malowanych dzieł. Najstarsza datowana kopia, pędzla Franciszka Śmiadeckiego (1613) znajduje się w kolegium jezuitów w Starej Wsi pod Brzozowem. Inne reprodukcje dały początek nowym sanktuariom, m.in. w Bochni, Okulicach, Dąbrówce Kościelnej, Głogowcu koło Kutna, archikatedrze lubelskiej, Wielkich Oczach, warszawskim kościele Zbawiciela, Mstowie, Chełmcach koło Kalisza, Jordanowie, Popowie, Ślemieniu i Rajczy.
Architektura i sztuka sanktuarium
Sercem jasnogórskiego kompleksu sanktuaryjnego jest Kaplica Matki Bożej Częstochowskiej, której najstarsze fragmenty (prezbiterium) wykonane z łamanego wapienia pochodzą z końca XIV wieku. Wewnątrz znajduje się drewniany ołtarz, pokryty okładziną hebanową, ufundowany w 1650 r. przez kanclerza Jerzego Ossolińskiego. W centralnej niszy umieszczono cudowny obraz, zasłaniany zasuwą z 1723 r. z przedstawieniem nawiązującym do niepokalanego poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Do ołtarza przymocowano przeszkloną gablotę z zakrwawionym podczas zamachu pasem św. Jana Pawła II, berło i jabłko podarowane przez kobiety polskie w dowód wdzięczności za zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej oraz trzy papieskie róże. Oddzielona od prezbiterium żelazną kratą nawa kapliczna, nakryta sklepieniem kolebkowym, powstała w latach 1641-1642 dzięki ofiarności braci Łubieńskich. Mieści sześć ołtarzy bocznych – Jezusa Ukrzyżowanego (z gotyckim krucyfiksem pochodzącym z kręgu Wita Stwosza), Matki Bożej Bolesnej (z gotycką Pietą), Ofiarowania Maryi, Narodzenia Maryi, Nawiedzenia św. Elżbiety i Zwiastowania Pańskiego – a także ambonę (XVII w.), stalle (XVIII w.) i organy (1936). Do nawy wchodzi się przez atrium, wzniesione w latach 1929-1933 z wykorzystaniem renesansowego krużganka. W jednej z wnęk umieszczono urnę z prochami o. Augustyna Kordeckiego.
Kaplica przylega do Bazyliki Mniejszej Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Świątynia, wzniesiona jako gotycki obiekt między 1420 a 1463 r., została gruntowanie przebudowana w duchu baroku w latach 1690-1693. Wschodnią ścianę prezbiterium wypełnia ołtarz główny, przedstawiający sceny wniebowzięcia i ukoronowania Najświętszej Maryi Panny, wzniesiony z kamienia i stiuku w latach 1725-1728 przez wrocławianina Johanna Adama Karingera, z inicjatywy o. Konstantego Moszyńskiego, a dzięki środkom hetmana Stanisława Chomętowskiego. Do południowej nawy bazyliki dobudowano kaplice: św. Pawła Pierwszego Pustelnika zwaną kaplicą Denhoffów z lat 1644-1676, Najświętszego Serca Pana Jezusa zwaną kaplicą Jabłonowskich z lat 1751-1759 (mieściła w latach 1875-1926 obraz Matki Bożej Kodeńskiej, który trafił na Jasną Górę po usunięciu go z Kodnia przez Rosjan) oraz Świętych Relikwii z 1666 r., wzniesioną na miejscu kaplicy Arcybractwa Różańcowego. Ponadto w bazylice zlokalizowane są późnobarokowe ołtarze boczne – w prawej nawie: św. Anny, św. Józefa, Trzech Króli i św. Kazimierza, zaś w lewej: św. Joachima, św. Jadwigi Królowej, św. Augustyna i św. Marii Magdaleny. Studwudziestogłosowe organy, jedne z największych w Polsce, powstały w latach 1953-1956 jako rekonstrukcja XVIII-wiecznego prospektu. Nad całym sanktuarium dominuje wieża wybudowana w latach 1617-1622, mieszcząca w przyziemiu kaplicę św. Antoniego. Do godności bazyliki mniejszej świątynia jasnogórska została wyniesiona w 1906 roku.
Funkcję sakralną pełnią też inne budynki zlokalizowane na terenie kompleksu: Wieczernik wzniesiony w latach 1921-1927 według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza jako miejsce szczególnego kultu eucharystycznego; Kaplica Pamięci Narodu zaadaptowana we wnętrzu XVII-wiecznej dzwonnicy dla upamiętnienia walk narodowo-wyzwoleńczych; Kaplica Sakramentu Pokuty urządzona w 2007 r. w dawnej Sali Maryjnej oraz Kaplica Świętego Jana Pawła II poświęcona w 2021 roku.
Sanktuarium jasnogórskie otaczają fortyfikacje (mury obronne, bramy, bastiony, fosy i wały ziemne) wznoszone stopniowo od 1620 r. z inicjatywy króla Zygmunta III, rozbudowane kolejno w latach 80. XVII w. (arsenał) oraz w latach 1700-1721 (modernizacja bastionów). Na obszarze dawnych fos z inicjatywy ojca Euzebiusza Rejmana wzniesiono stacje drogi krzyżowej z figurami dłuta Piusa Wielońskiego (1900-1913).
Jasnogórscy paulini od średniowiecza gromadzą zbiory sztuki sakralnej i dary wotywne składane przez pielgrzymów, a najcenniejsze z nich eksponują w obiektach muzealnych: Skarbcu (naczynia i szaty liturgiczne, różańce, biżuteria), Muzeum 600-lecia (zabytki ilustrujące historię zakonu, dokumenty fundacyjne, sukienki na cudowny obraz, pamiątki po Janie Pawle II, instrumenty muzyczne kapeli jasnogórskiej), Skarbcu Pamięci Narodu (pamiątki patriotyczno-militarne) oraz Arsenale (sztuka europejska). Od 1994 r. cały kompleks sanktuaryjny posiada status Pomnika Historii.
Jasnogórska duchowość
Fenomenem sanktuarium jasnogórskiego jest żywy ruch pielgrzymkowy. Najstarsza udokumentowana kompania pątnicza przybyła do Częstochowy z Gliwic w 1626 r. z wdzięczności za uratowanie miasta podczas wojny trzydziestoletniej. Nieprzerwanie od 1637 r. na Jasną Górę przybywają mieszkańcy Kalisza, a od 1656 r. datuje się pielgrzymowanie łowiczan. Pierwsza zorganizowana grupa pątników ze stolicy wyruszyła przed oblicze Częstochowskiej Pani w 1711 r. jako wypełnienie ślubu złożonego podczas epidemii. Ich naśladowcy w 1792 r. przypłacili życiem podobną podróż, kiedy to między Przyrowem a Mstowem zostali zamordowani przez Rosjan. W 2019 r. na Jasną Górę dotarło 300 pielgrzymek pieszych, najdłuższy dystans do przebycia miały grupy z Helu, Szczecina, Gdyni, Ełku, Gdańska i Białegostoku. Przed pandemią Covid-19 sanktuarium odwiedzały corocznie ponad cztery miliony pielgrzymów i turystów z całego świata.
Do przejawów bogatego życia religijnego należała twórczość modlitewna i muzyczna: oddzielne godzinki o Matce Bożej Częstochowskiej z XVIII w., pieśni, m.in. „Witaj Jutrzenko, rano powstająca”, „W Częstochowie jest tron łaski”, „Ze wzgórz Częstochowy”, „Z dawna Polski Tyś Królową” oraz fanfary (intrady) towarzyszące odsłanianiu cudownego wizerunku. Przy sanktuarium działały liczne konfraternie, m.in. Bractwo Aniołów Stróżów, czy Bractwo NMP Królowej Korony Polskiej, założone w 1718 r., a reaktywowane w 2013 roku. Zawsze uroczyście obchodzono na Jasnej Górze odpusty maryjne, zwłaszcza Wniebowzięcie NMP, Narodzenie NMP i Niepokalane Poczęcie NMP, od początku XX w. również święto Matki Bożej Królowej Korony Polskiej. Odrębny obchód ku czci Madonny Częstochowskiej wyznaczył w 1904 r. św. Pius X na 26 sierpnia.
Każdego wieczoru o godzinie 21 zakonnicy wraz z pielgrzymami gromadzą się przed obrazem Częstochowskiej Pani na nabożeństwie noszącym nazwę Apel Jasnogórski. Jego geneza wiąże się z aresztowaniem kard. Stefana Wyszyńskiego, w którego intencji postanowiono modlić się codziennie, począwszy od 8 XII 1953 roku. Apel rozpoczyna śpiew hymnu „Bogurodzica”, po którym śpiewana jest trzykrotnie aklamacja „Maryjo, Królowo Polski, jestem przy Tobie, pamiętam, czuwam!”. Następnie przewodniczący modlitwie kapłan wygłasza krótkie rozważanie, w czasie którego wypowiadane są intencje związane głównie z aktualnymi problemami ojczyzny, odmawiany jest dziesiątek różańca, a całość wieńczy uroczyste błogosławieństwo.
Jasną Górę łączą szczególne więzi ze Stolicą Apostolską, czego wyrazem były liczne wizyty następców św. Piotra. Sanktuarium odwiedzili przed wstąpieniem na tron papieski: Pius XI, który zainaugurował tu swoją posługę nuncjusza apostolskiego w Polsce (1918), i św. Jan XXIII, który jako wizytator apostolski w Bułgarii przybył tu, świętując swój srebrny jubileusz kapłaństwa (1929). Paweł VI pragnął nawiedzić Jasną Górę w ramach planowanej pielgrzymki do Polski z okazji Millenium Chrztu w 1966 r., jednak wizytę uniemożliwiły władze komunistyczne. Kardynał Karol Wojtyła wielokrotnie kierował swe kroki do częstochowskiego sanktuarium jako metropolita krakowski, a już po wyborze na papieża odwiedził Jasną Górę sześciokrotnie (1979, 1983, 1987, 1991, 1997, 1999). Kardynał Joseph Ratzinger pielgrzymował tu w 1980 i 2002 r., a następnie jako papież odwiedził sanktuarium podczas swej pielgrzymki do Polski (2006). Dziesięć lat później przed obliczem Częstochowskiej Madonny stanął papież Franciszek (2016), który na jasnogórskim szczycie sprawował mszę świętą z okazji 1050. rocznicy Chrztu Polski.
