Bazylika Archikatedralna w Poznaniu

Poznań, siedziba pierwszych władców Polski, jest jednym z ważniejszych miast na Szlaku Piastowskim. Poznańska Bazylika Archikatedralna świętych Piotra i Pawła, położona na wyspie zwanej Ostrów Tumski w Poznaniu, otoczonej korytem Warty i Cybiny, sięga samych początków chrześcijaństwa w Polsce, czyli drugiej połowy X wieku.

Świątynia ta liczy niemal 1050 lat, co czyni ją najstarszą katedrą w Polsce. Jej początki sięgają czasów Mieszka I, kiedy w grodzie na Ostrowie Tumskim pojawiło się biskupstwo poznańskie w roku 968. Jest więc obiektem wzniesionym i przez pierwszego polskiego władcę – Mieszka I, i przez pierwszego polskiego biskupa – Jordana. Posiada od początku wezwanie liturgiczne św. Piotra na znak trwałej więzi z Rzymem. Ponieważ powstała jako pierwsza katedra na ziemiach polskich, często nazywana jest dumnym mianem Matki Polskich Katedr.

Katedra poznańska była świadkiem wielu wydarzeń, prawdopodobnie to od niej rozpoczął swą pielgrzymkę do grobu św. Wojciecha Otton III w roku 1000. Nawiedzali ją królowie i książęta, m.in. Kazimierz Wielki (ślub z Adelajdą Heską), Władysław Jagiełło, Zygmunt III Waza. Od XIII do XX w. odbyły się w Katedrze aż 54 synody diecezjalne. W latach 1564–1574 prepozytem (proboszczem tytularnym) przy parafii katedralnej był poeta Jan Kochanowski. Prawdopodobnie nigdy nie przyjechał do Poznania, a parafią zarządzał za pośrednictwem zaufanego pośrednika. Tutaj również odbył się ślub generała Jana H. Dąbrowskiego z Barbarą Chłapowską. 

Bazylika poznańska jest też, obok Wawelu i Skałki, wyjątkowym panteonem narodowym, zgodnie z tradycją bowiem spoczywają w jej murach polscy władcy: Mieszko I, Bolesław Chrobry, Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Władysław Odonic, Przemysł I, Bolesław Pobożny, Przemysł II. Według tradycji szczątki ich pochowane były pośrodku obecnej nawy głównej. 

Najstarsza w Polsce katedra jest wyjątkowym milenijnym pomnikiem kultury chrześcijańskiej, nazwanym przez papieża Jana XXIII w dokumencie z 1962 r. podnoszącym ją do godności Bazyliki Mniejszej – „Ozdobą Poznania”. Kilka lat później katedra była świadkiem wielkich uroczystości i obchodów Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Polsce oraz Tysiąclecia Biskupstwa Polskiego. W czerwcu 1983 r. bazylika katedralna gościła w swoich murach Jana Pawła II, który powiedział wówczas: „Zdaję sobie sprawę, że miejsce, na którym stoję, odegrało podstawową rolę nie tylko w historii chrześcijaństwa, ale także w historii państwa i kultury polskiej”.

Historia katedry

Budowę pierwszej katedry, trójnawowej bazyliki przedromańskiej, rozpoczął książę Mieszko I ok. 968 roku. Została ona zniszczona w latach 1038–1039 w czasie najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Budowa nowej, dwuwieżowej bazyliki romańskiej z ciosów kamiennych trwała od 1039 do 1058 roku. Około 1243 r. rozebrano wschodnią część świątyni, stawiając na jej miejscu wczesno­gotyckie prezbiterium z cegieł. 

W połowie XIV w., po zawaleniu się części katedry, dobudowano gotycki korpus nawowy, a na przełomie XIV i XV w. wybudowano nowe gotyckie prezbiterium. Równocześnie wzniesiono większość kaplic otaczających świątynię. W 1370 r. postawiono też w nawie głównej okazały grobowiec Bolesława Chrobrego. Katedra gotycka wybudowana była z nowego budulca – cegły (przeplatano ciemniejszą z jaśniejszą). W XVI w. wybudowano nowe wieże zachodnie, no­wy ołtarz główny, pojawiły się także renesansowe sklepienia.

Wielki pożar w 1622 r. zniszczył dach kościoła i hełmy wież. W latach 1636– 1650 katedrę gruntownie przebudowano w stylu barokowym (nawy główna i boczne otrzymały nowe sklepienia, elewacja zachodnia otrzymała barokowy kształt). W 1725 r. huragan przewrócił hełmy wież i zerwał dachy, natomiast w 1772 r. wielki pożar zniszczył wnętrze świątyni. Podczas odbudowy, trwającej do 1783 r., otrzymała ona formy barokowe. Wtedy też przebudowano fasadę wg projektu Efra­ima Schroegera. W 1790 r. zawaliła się wieża południowa, więc ponownie przebudowano fasadę – tym razem zaprojektował ją Bonawentura Solari. Dotrwała ona aż do 1945 roku.

Ostatni pożar katedry 15 lutego 1945 r., do którego doszło podczas prowadzonych walk o Ostrów Tumski, zniszczył ją w 65%. Ocalał jedynie wieniec kaplic, częściowo uszkodzonych. Zniszczenie świątyni i podjęte prace przy odbudowie katedry odsłoniły jej gotycki elementy, co przemówiło za tym, by podjąć szczęśliwą decyzję regotyzacji katedry. 

Odbudowa prowadzona w latach 1948-1956, wg projektu Franciszka Morawskiego, przywróciła świątyni formy gotyckie z przełomu XIV i XV wieku. Do 1960 r. odrestaurowano kaplice. W prezbiterium odtworzono sklepienie krzyżowo-żebrowe, w nawach – gwiaździste. Witraże zaprojektowali: Wacław Taranczewski, Stanisław Powalisz i Maria Powalisz-Bardońska. Zaprojektowano także ogromne drzwi – ponad ruchomymi skrzydłami znajduje się łaciński napis: PRIMA SEDES EPISKOPORUM POLONIAE (łac. pierwsza siedziba kościoła polskiego). Równolegle z prowadzeniem prac budowlanych wyposażano na nowo wnętrze katedry, także w zakupione czy sprowadzone spoza Poznania dzieła sztuki. Oddanie odbudowanej katedry zbiegło się w czasie z wydarzeniami poznańskiego Czerwca, które przyćmiły radość z otwarcia odbudowanej świątyni.

Dzieła sztuki i zabytki poznańskiej katedry

Jakie dzieła sztuki warto obejrzeć podczas zwiedzania poznańskiej katedry? Prawdziwym klejnotem świątyni jest wielki ołtarz – poliptyk, dzieło wybitnych mistrzów śląskich z przełomu XIV–XV wieku, pochodzący prawdopodobnie z warsztatu wrocławskiego. Ołtarz główny pochodzi z kościoła farnego z Góry Śląskiej i przedstawia w centrum Matkę Boską w otoczeniu św. Katarzyny i św. Barbary oraz 12 innych świętych niewiast. Na zewnętrznych skrzydłach ołtarza znajduje się osiem obrazów ukazujących Mękę Pańską. Pod głów­ną wnęką ołtarza jest predella, gdzie umieszczono postacie Chrystusa i dwunastu apostołów podczas Wieczerzy Pańskiej. Wyposażenia w nawie głównej dopełniają wybitne dzie­ła baroku: przepiękna, niedawno odrestaurowana złocona ambona z 1720 r. i chrzcielnica, a także rzeźbione, gotyckie stalle w prezbiterium.

Najbardziej znanym miejscem jest na pewno Złota Kaplica. W kaplicy wzniesionej wg projektu Franciszka Marii Lanciego w latach 1835–1941 (z wykorzystaniem starszych murów) jako mauzoleum Mieszka I i Bolesława Chrobrego – stoją posągi obu władców odlane z brązu, wg projektu Christiana Raucha, oraz ich grobowiec. Kaplica ta jest wzorowana na kościele-baptysterium w Rawennie, jej wystrój zawiera elementy religijne i patriotyczne. Ściany pokryte są bogato ornamentami, freskami i złoceniami, na posadzce zaś widnieje napis Miecislaus Dux Boleslaus I Rex.

W kaplicy Świętego Krzyża znajduje się monumentalny nagrobek Górków, wykonany w 1574 r. przez Hieronima Canavesiego i uważany za najlepsze dzieło renesansowej rzeźby w Wielkopolsce. W obejściu, obok drzwi do zakrystii wikariuszowskiej, usytuowany jest nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego (zm. 1553 r.) dłuta innego wybitnego rzeźbiarza polskiego renesansu – Jana Michałowicza z Urzędowa. Obok wejścia do kaplicy Serca Jezusowego znajduje się wczesnogotycka płyta nagrobna Teodoryka Pradela (zm. 1383 r.) znaleziona w tym miejscu w 1954 r. – pod posadzką.

W 1990 r. powróciło do katedry pięć gotyckich i renesansowych, ­spiżowych płyt nagrobnych z XIV i XV w., wywiezionych w czasie okupacji do Niemiec i odnalezionych w magazynach Ermitażu w Sankt Petersburgu. Pochodzą one ze znanego niegdyś norymberskiego warsztatu Hermana i Piotra Vischerów. Dawnej płyty te leżały w posadzce kościoła i zamykały wejścia do grobowców, dlatego dziś noszą ślady zniszczeń. W 1826 r. wyjęto je z posadzki, aby zapobiec dalszemu zniszczeniu i wmurowano je w filary i ściany kaplic. W czasie wojny wszystkie zostały zrabowane i wywiezione. W 1993 r. wróciły na swe dawne miejsce do katedry poznańskiej. Możemy obejrzeć te wspaniałe dzieła na ścianach katedry, są to: płyta biskupa poznańskiego Andrzeja z Bnina (zm. 1479 r.), wizerunek biskupa Uriela Górki (zm. 1498 r.), płyta rycerza w zbroi sławiąca Łukasza Górkę (zm. 1475 r.), płyta kanonika Andrzeja Grodzickiego (zm. 1550 r.) i płyta kanonika Bernarda Lubrańskiego (zm. 1499 r.). 

W kaplicy św. Stanisława biskupa umieszczono w 1995 r., w 700. rocznicę koronacji Przemysła II, okazałą brązową płytę nagrobną króla, zaprojektowaną przez Mariana Koniecznego. 

Na ścianie obok zakrystii w gablotce wisi wierna kopia miecza św. Piotra (jego oryginał jest przechowywany w Muzeum Archidiecezjalnym). Zgodnie z tradycją miecz ten otrzymał biskup Jordan od papieża, kiedy wyruszał na misje do państwa Mieszka I. Miał być to ten sam miecz, którym św. Piotr obciął ucho słudze arcykapłana próbującego aresztować Chrystusa w Ogrodzie Oliwnym. W ostatnich latach przeprowadzono szczegółowe analizy, które jednoznacznie stwierdziły, że wspomniany miecz pochodzi z terenu Ziemi Świętej i został wykonany ok. 2000 lat temu. 

W podziemiach katedralnych znajdują się z kolei relikty najstarszych budowli katedralnych. Obok najwcześniejszego grobowca Mieszka I i Bolesława Chrobrego zachowała się tam prawie połowa wapiennej misy chrzcielnej o średnicy ok. 5 metrów. Przypuszcza się, że jest ona pozostałością baptysterium zbudowanego w czasach Mieszka I, jeszcze przed powstaniem pierwszej katedry. Zobaczyć tam można też fragmenty murów dwóch pierwszych budowli katedralnych, przedromańskiej i romańskiej.

Otoczenie katedry

Poznańska bazylika katedralna, bez wątpienia najcenniejszy zabytek Ostrowa Tumskiego, nie jest jednak jedynym obiektem tej okolicy godnym uwagi. Niedaleko katedry powstało kilka lat temu imponujące multimedialne muzeum, zwane Bramą Poznania. Droga do niego wiedzie poprzez piękny i urokliwy Most Jordana na rzeczce Cybinie. Kompleks składa się z współczesnego budynku głównego oraz odrestaurowanego budynku Śluzy Katedralnej, połączonych przerzuconą nad Cybiną kładką. Główną część obiektu zajmuje multimedialna ekspozycja poświęcona przeszłości i współczesności Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Nie ma tam eksponatów muzealnych, dowiadujemy się jednak w interesujący sposób, wykorzystując zmysły wzroku, słuchu i dotyku, o przeszłości poznańskiej wyspy katedralnej, począwszy od okresu kształtowania się państwowości polskiej aż do współczesności.

Warto także zwiedzić położony opodal rezerwat archeologiczny GENIUS LOCI, w którym możemy obejrzeć ciekawe prezentacje multi­medialne o początkach Ostrowa Tumskiego oraz zobaczyć położone w podziemiach bezcenne odkrycia archeologiczne – wał grodu poznańskiego z X wieku oraz fundamenty muru zbudowanego z inicjatywy  biskupa Lubrańskiego.

Na uwagę zasługuje także niewątpliwie Muzeum Archidiecezjalne, założone w 1898 roku. Intencją jego założyciela było, aby „znalazły bezpieczne i odpowiednie pomieszczenie wszystkie bez wyjątku działy sztuki kościelnej jak: stare obrazy, rzeźby, przedmioty ze złota, srebra, cyny, miedzi i mosiądzu, ze szkła i kości, dawne emalie, starożytne materie, tkaniny, hafty, a dalej okazy stolarszczyzny kościelnej, wyroby ślusarskie i kowalskie, słowem wszel­kie zabytki minionej przeszłości, czysto artystyczną czy historyczną wartość mając”. 

W zbiorach znajdują się m.in. kolekcja malarstwa i rzeźby gotyckiej, w tym: ołtarze, kolekcja sztuki nowożytnej – malarstwo oraz rzeźba, warsztatów i artystów polskich, włoskich, niemieckich czy hiszpańskich, kolekcja portretów, kolekcja wyrobów ze srebra, a wśród nich – monstrancje, kielichy, pateny, cyboria, krzyże, relikwiarze, wota oraz kolekcja tkanin – stroje liturgiczne i paramenty kościelne: ornaty, dalmatyki, kapy, stuły, polskie pasy kontuszowe, tkaniny dekoracyjne. Warto zobaczyć najcenniejsze eksponaty: miecz św. Piotra, wg tradycji przekazany biskupowi Jordanowi przez papieża Stefana, pastorał z Limoges z XIII w., barokowy złoty kielich biskupa Tolibowskiego, monstrancję Władysława Jagiełły oraz ołtarz z Przyczyny Górnej z XV wieku.

Renata Sikora