Na Górze Świętej Anny

Babcia Zbawiciela – Święta Anna – odbiera szczególną cześć we franciszkańskim sanktuarium położonym na wzgórzu o wysokości 404 m n.p.m. nieopodal Opola. Malowniczo usytuowana bazylika jest jednym z duchowych centrów Śląska, ściągającym do dziś rzesze pątników, a jej historia dobitnie przypomina o skomplikowanych dziejach regionu.

Początki kultu św. Anny

Początki kultu św. Anny na wzgórzu, zwanym pierwotnie Chełm, wiążą się ze wzniesieniem w latach 1480–1485 niewielkiej kaplicy, ufundowanej przez Mikołaja i Krzysztofa Strzałów. W 1516 r. świątynia została przekazana pod opiekę proboszcza z Leśnicy, stając się odtąd kościołem filialnym. Już w XVI w. ściągali tu liczni pielgrzymi, jednak ruch pątniczy został czasowo osłabiony na skutek przejęcia obiektu przez luteranów. Przed rokiem 1599 świątynia wróciła w ręce katolików, wtedy też po raz pierwszy poświadczono topograficzną nazwę Mons Divae Annae, czyli Góra Boskiej (Świętej) Anny. Odżyły także tradycje pielgrzymie, co skłoniło właściciela terenu, Mikołaja Ferdynanda de Gaschin, do sprowadzenia tu zakonników. Dominikanie z Raciborza odmówili fundatorowi, dopiero podczas potopu szwedzkiego schroniła się tu grupa franciszkanów­-reformatów ze Lwowa i Krakowa. Porozumiawszy się z władzami zakonnej prowincji, de Gaschin rozpo­czął budowę klasztoru, który już w listopadzie 1655 r. po­wierzony został wspólnocie z o. Franciszkiem Rychłowskim na czele. Pierwotny, drewniany klasztor ukończony w 1659 r. służył ojcom i braciom do czasu budowy nowego w latach 1733–1749. W następstwie dekretu sekularyzacyjnego wydanego przez króla pruskiego zakonnicy zostali zmuszeni do opuszczenia Góry św. Anny, a zabudowania klasztorne przejęło w 1832 r. biskupstwo wrocławskie.

Dwadzieścia lat później próbę osiedlenia się na wzgórzu podjęli za zgodą ordynariusza saksońscy alkantaryni (członkowie innej zreformowanej gałęzi zakonu), którym przewodził o. Dezyderiusz Ernst. Przebywali tu zaledwie dwa miesiące, po czym przenieśli się do Prudnika. W 1859 r. klasztor powierzono franciszkanom-reformatom z Westfalii, którzy jednak ponownie zostali zeń wyrzuceni w okresie 1875–1887 (Bismarckowski Kulturkampf). Po II wojnie światowej zmienił się narodowościowy skład wspólnoty klasztoru, a miejsce zakonników niemieckich zajęli Polacy z komisariatu św. Jadwigi Zakonu Braci Mniejszych, podniesionego w 1972 r. do rangi prowincji.

Historia rzeźby św. Anny Samotrzeciej

W sanktuarium cześć od­bie­­­ra cudowna figu­ra św. Anny Samo­­trzeć – późnogotycka rzeźba z II poł. XV w., wykonana z jednego kawał­ka drewna lipowego, mierzą­ca 54 cm wysokości. Statua spełnia zarazem fun­kcję relikwiarza, gdyż w tylnej czę­ści głowy św. An­ny umie­szczo­no fragment jej kości. Pochodzi on z daru francuskich dominikanów dla księcia Jerzego Saksońskiego (1504), który to władca podarował część otrzymanych szczątków swemu dworzaninowi Zygmuntowi de Maltitzowi, ten zaś przekazał je swojej krewnej Annie Mariannie Kochtitzkiej, zamieszkującej na Śląsku. Wraz ze swym mężem Mikołajem, jeszcze przed 1513 r., ofiarowała relikwie ­annogórskiemu kościołowi.

Rzeźba przez lata znajdowała się w bocznym ołtarzu, dopiero w 1898 r. przeniesiono ją do ołtarza głównego, przebudowanego na ten cel przez snycerzy Kutzerów z Jesennika. Jeszcze w 1723 r. figurę zwieńczono koronami wotywnymi, ofiarowanymi przez Jana Tadeusza Riedla, mieszkańca Głogówka, w dowód wdzięczności za łaskę uzdrowienia. Na oficjalną koronację trzeba było jednak czekać kolejne dziesięciolecia. Dokonał jej bp Karl Augustin, sufragan wrocławski, 14 września 1910 roku. W czasie II wojny światowej figura została przez franciszkanów zastąpiona kopią, oryginał ukrywano w Opolu, Pruszkowie i Kłodzku, skąd wrócił na swoje miejsce w roku 1945.

Rozbudowa kompleksu świątynnego

Sanktuaryjna świątynia, którą zastali w 1655 r. reformaci, została przez nich przebudowana w taki sposób, aby odpowiadać architektonicznym przepisom zakonnym, a w tym nowym kształcie konsekrowana w 1673 roku. Wzniesiono ją z kamienia bazaltowego, liczy 38 metrów długości, posiada jedną nawę i charakterystyczną wieżyczkę z zegarem. W głównym ołtarzu znajduje się cudowna figura patronki. Ołtarze przytęczowe mieszczą rzeźby świętego Józefa i Najświętszej Maryi Panny, w pozostałych ołtarzach bocznych znajdują się obrazy św. Franciszka z Asyżu, św. Antoniego z Padwy, św. Piotra z Alkantary i św. Jadwigi Śląskiej. Program ideowy uzupełniają XIX-wieczne witraże oraz polichromia o tematyce maryjno-franciszkańskiej. Obecny wygląd świątyni jest efektem neobarokizacji przeprowadzonej w latach 50. XX wieku. Do godności bazyliki mniejszej kościół został podniesiony w 1980 roku.

Na stokach wzgórza rozciąga się Kalwaria Annogórska – zespół kaplic dróżkowych, który w swej pierwotnej formie został ufundowany w 1700 r. przez Jerzego Adama de Gaschin, a wzniesiony według projektu Domenica Signo. Pierwsze założenie kalwaryjskie, liczące 33 obiekty, oddano do użytku w 1709 roku. Po uzyskaniu w 1764 r. od papieża Klemensa XIII stałych odpustów, franciszkanie wprowadzili regularne nabożeństwa kalwaryjskie. Trzy lata później, jeden z zakonników, o. Wacław Waxmański, opublikował modlitewnik pt. „Nowa Jerozolima…”, wznawiany następnie kilku­nastokrotnie w języku polskim i niemieckim. W kolejnych dziesięcio­leciach Kalwarię modernizowano, odnawiając dotychczas istniejące obiekty i budując nowe, jak Grota Lurdzka (1912).

Rozwój ruchu pielgrzymkowego

Badacz dziejów Góry św. Anny, ks. Jan Górecki, stwierdza, że dopiero powstanie Kalwarii wyzwoliło masowe pielgrzymowanie Górnoślązaków do sanktuarium. Największe rzesze wiernych gromadziły odpusty: w Wielki Czwartek, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowzięcie NMP, Podwyższenie Krzyża Świętego, a przede wszystkim w lipcowe Święto Świętej Anny. Do franciszkańskiego kościoła przybywali mieszkańcy m.in. Bytomia, Głogówka, Koźla, Krapkowic, Nysy, Opawy, Opola, Prudnika, Raciborza, Radzionkowa i Wrocławia. Słychać było modlitwy i pieśni śpiewane po polsku, niemiecku, czesku i w lokalnych gwarach.

Podczas trzeciego powstania śląskiego Góra Świętej Anny stała się teatrem walk między polskimi pułkami pod dowództwem Franciszka Rataja i Walentego Fojkisa a niemieckimi batalionami Freikorpsu „Oberland” z Bawarii (maj 1921 r.). Wobec zawartego przez strony konfliktu zawieszenia broni bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a samą Górę Świętej Anny po podziale Górnego Śląska przyznano Niemcom. Naziści starali się nadać wydarzeniu znaczenie propagandowe, budując monumentalny amfiteatr wraz z mauzo­leum ku czci poległych projektu Roberta Tischlera (1938). Inwestycja miała również wymiar prowokacyjny wobec znajdującego się nieopodal sanktuarium, a w zacieranie religijnego charakteru wzgórza wpisywał się niezrealizowany pomysł zmiany nazwy miejscowości z Annaberg („Góra Anny”) na Ahnenberg („Góra Przodków”).

Po wojnie mauzoleum wysadzono, a je­go miejsce zajął Pomnik Czynu Powstańczego zaprojektowany przez Xawerego Dunikowskiego i uroczyście od­słonięty w 1955 roku.

W czasie swej drugiej pielgrzymki do Ojczyzny, 21 czerwca 1983 r., Górę św. Anny odwiedził Jan Paweł II. W obecności około miliona pielgrzymów odprawił nieszpory maryjne i ukoronował przywieziony z katedry obraz Matki Bożej Opolskiej. W homilii streścił przesłanie annogórskiego sanktuarium, mówiąc: „Kult św. Anny zostaje włączony poprzez genealogię macierzyństwa w sa­mą tajemnicę Wcielenia. Zosta­je on wprowadzony do tej «pełni czasów», która nastąpiła wówczas, gdy «Bóg zesłał Syna swego zrodzonego z Nie­wiasty»”. Następnie padły wymo­w­ne sło­wa: „Tu, na Górę Świętej Anny, przy­­cho­dziły i przychodzą całe pokolenia pielgrzy­mów (…) aby nauczyć się modlitwy, która następnie przenika ludzkie życie – przenika i kształtuje je po Bożemu”.

Dla ochrony walorów przyrodniczych i kulturowych w 1988 r. utworzono Park Krajobrazowy „Góra Św. Anny”, obejmujący powierzchnię 5051 hektarów, pokrytą w części lasami bukowymi i wyróżniającą się licznymi formami krasowymi. Komponowany krajobraz kulturowo­-przyrodniczy Góry Świętej Anny został ponadto uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia 2004 roku.