Prawosławne sanktuarium na Górze Grabarce ustępuje swą metryką średniowiecznym monasterom wschodnio-chrześcijańskim w Jabłecznej czy Supraślu. Również pod względem okazałości nie może konkurować z potężnymi soborami w Białymstoku, Łodzi lub Warszawie. Jednak to właśnie niewielka, drewniana cerkiew, położona na zalesionym wzgórzu jest od kilkudziesięciu lat najliczniej odwiedzanym przez polskich wyznawców prawosławia.
Białostocki historyk prof. Józef Maroszek zauważył, że miejscowa tradycja konsekwentnie wskazuje wydarzenia związane z epidemią, która szalała w okolicach Siemiatycz latem 1710 r., jako tło dla powstania pierwszej kaplicy. Uchodząc przed morowym powietrzem dziesiątkującym region, ludność kryła się w lasach i na pustkowiach. Jeden z mieszkańców usłyszał we śnie polecenie, aby odbyć procesję z krzyżem wotywnym na uroczysko Sumieńszczyzna. Wizjoner podzielił się swym doświadczeniem z ks. Pawłem Smoleńskim, który od 1692 r. sprawował urząd proboszcza unickiej parafii w Siemiatyczach. Duchowny dał wiarę słowom mężczyzny i udał się wraz z grupą parafian we wskazane miejsce. Natrafiwszy na strumień, pątnicy zaczerpnęli zeń wody, która okazała się remedium na zarazę. Wszyscy, którzy zdecydowali się schronić na uroczysku, ocaleli. Na pamiątkę tego wydarzenia wzniesiono jako wotum kaplicę cerkiewną.
Główna cerkiew monasterska
„Konsens”, czyli zgodę na odprawianie w niej nabożeństw unickich, wydał 1 lipca 1717 r. metropolita Leon Kiszka, a ponowił ją 26 czerwca 1763 r. kolejny hierarcha Felicjan Wołodkowicz. Staraniem biskupa Symeona Młockiego, papież Pius VI wydał w 1789 r. dekret odpustowy dla pielgrzymów odwiedzających świątyńkę. Ponieważ kaplica pozostawała pod opieką parochów siemiatyckich, akta wizytacyjne tejże parafii zawierają opisy cerkwi „pod tytułem Przemienienia Pańskiego”. Nietrwałość materiałów, z których wzniesiono obiekt, spowodowała, że pierwotną świątynię zastąpiono przed 1789 r. nową, zaznaczając w wizytacji z tego roku, że została „niedawno wystawiona na miejscu starej kaplicy”. W wielkim ołtarzu znajdowały się obrazy Przemienienia Pańskiego i Trójcy Świętej, a boczne poświęcone były Zaśnięciu Najświętszej Maryi Panny i Michałowi Archaniołowi.
W rękach prawosławia
W 1839 r. władze carskie zlikwidowały struktury Kościoła unickiego na Podlasiu, w wyniku czego również parafia siemiatycka i leśna kaplica przeszły w ręce prawosławnych. Opisy z połowy XIX stulecia wskazują, że obiekt pozostawał w opłakanym stanie, ogołocony z wyposażenia, a przez pewien czas pozbawiony nawet dachu. W 1866 r. zanotowano, że cerkiew jest „bardzo uboga, ale sławna ze swojej wiekowości i cudownych uzdrowień od różnych niemocy dla tych, kto przybywa z wiarą w to święte miejsce”. U schyłku XIX w. przeprowadzono kapitalny remont świątyni. W tym też czasie upowszechniła się nazwa „Grabarka”, którą nosił pobliski folwark wchodzący w skład dóbr siemiatyckich, a następnie przejęła ją powstała w wyniku jego rozparcelowania wieś. Wspomniana wyżej nazwa miejscowa „Sumieńszczyzna” była jedną z kilku, którymi określano teren, na którym wznoszą się obecnie zabudowania monasterskie. Na początku dwudziestego stulecia cerkiew w Grabarce pozostawała niewielkim ośrodkiem kultu o lokalnym oddziaływaniu.
Wzrost znaczenia Grabarki
Jej znaczenie wzrosło po II wojnie światowej, gdy główne sanktuaria pielgrzymkowe polskiego prawosławia w Poczajowie i Żyrowicach znalazły się poza granicami kraju. Na okres powojenny przypada również ukształtowanie się na wzgórzu żeńskiego monasteru pw. Świętych Marii i Marty. Eparcha białostocki biskup Tymoteusz Szretter erygował go oficjalnie 25 listopada 1947 roku. Stojąca na czele pierwszych mniszek s. Maria Komstadius borykała się z problemami finansowo-lokalowymi, sytuację poprawiło nieco utworzenie w następnym roku parafii. Jej następczyni s. Barbara Grosser zleciła w 1963 r. wykonanie prac renowacyjnych w cerkwi pw. Przemienienia Pańskiego, podczas których świątynia otrzymała nowy wystrój według projektu Adama Stalony-Dobrzańskiego i Jerzego Nowosielskiego. Najsmutniejsze wydarzenie w dziejach Grabarki miało miejsce w nocy z 12 na 13 listopada 1990 r., kiedy to w wyniku podpalenia cerkiew uległa całkowitemu zniszczeniu. Z pożogi udało się uratować jedynie ewangeliarz oraz ikony: Zbawiciela i św. Mikołaja. Natychmiast przystąpiono do odbudowy. Nowy obiekt poświęcił metropolita warszawski Sawa Hrycuniak.
Na wzgórzu grabarskim znajduje się jeszcze ponadto cerkiew nosząca wezwanie Ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość”. Wzniesiono ją w latach 1950-1956 ze względów praktycznych. Ponieważ główna świątynia była wówczas nieogrzewana, nowo wybudowana miała pełnić funkcję cerkwi zimowej. Umieszczona wewnątrz ikona jest jednym z dwóch głównych wizerunków maryjnych na terenie sanktuarium, a stanowi reprodukcję obrazu, który zasłynął cudami w Moskwie. Drugi otoczony szczególną czcią pielgrzymów konterfekt to kopia Iwierskiej Ikony Matki Bożej z Góry Athos, będący darem greckich mnichów z okazji jubileuszowego roku 2000.
Centrum pątnicze
Rangę głównego ośrodka pątniczego polskiego prawosławia zyskała Grabarka dopiero w latach 80. XX w., odkąd w uroczystościach z okazji patronalnego Święta Przemienienia Pańskiego (6 sierpnia, a według kalendarza gregoriańskiego 19 sierpnia) zaczęło brać udział rokrocznie kilkadziesiąt tysięcy wiernych, przybywających w pielgrzymkach pieszych. Najwięcej wiernych liczy kompania z Białegostoku, najstarszą jest pielgrzymka z Siemiatycz, a największy dystans do pokonania mają pątnicy z Sokółki (ok. 180 km). Pozostałe grupy przybywają m.in. z Bielska Podlaskiego, Drohiczyna, Hajnówki, Jabłecznej, Mielnika i Milejczyc. W osobnej pielgrzymce przybywają na Grabarkę także wojskowi i przedstawiciele innych służb mundurowych. Coroczne święto konsoliduje szczególnie młodzież, która w ramach tzw. obozu roboczego jest zaangażowana przy pracach porządkowych i organizacyjnych.
Charakterystycznym elementem krajobrazu Grabarki są liczne krzyże wotywne otaczające cerkiew. Ich liczba szacowana jest na ponad dwanaście tysięcy. Przynoszone jako błagalne i dziękczynne, ilustrują szereg łask wypraszanych przez czcicieli lub są świadectwem odbytej pokuty. Różnią się wielkością (od kilkunastocentymetrowych po kilkumetrowe) oraz materiałem, z którego je wykonano (przeważają drewniane, ale spotyka się też metalowe, a nawet kamienne). U podnóża góry jest zlokalizowane źródło, z którego pielgrzymi ochoczo czerpią wodę, przypisując jej uzdrawiającą moc.
Obrzędy sprawowane podczas święta Przemienia Pańskiego obejmują Wsienocznoje Bdienije (całonocne czuwanie), Boską Liturgię, odprawianą również w nocy, akatysty ku czci Najświętszej Maryi Panny czy panichidę za zmarłych. Uroczystości wieńczy Kriestnyj chod, czyli procesja wokół cerkwi, podczas której odczytuje się fragmenty Ewangelii. Wierni licznie przystępują do sakramentu pokuty i Eucharystii.
W uroczystościach uczestniczą gościnnie hierarchowie z zagranicy. W 2012 r. zaproszono na Grabarkę patriarchę Moskwy i Wszechrusi Cyryla, zaś w 2016 r. liturgii przewodniczył patriarcha Antiochii Jan X, który wypowiedział tu znamienne słowa: „kierujemy dzisiaj nasz apel do całego świata: zaprzestańcie rakowej choroby wywrotowych pertraktacji z terroryzmem i ekstremizmem, zanim ona się stanie biczem dla całego świata”.
